Poniżej, omawiam bardzo istotny problem z zakresu prawa spadkowego, który bardzo często budzi kontrowersje w praktyce. Otóż, odpowiedzieć należy na pytanie, czy testator może w testamencie uczynić zapis na rzecz zapisobiercy, gdzie zapis będzie określony wariantowo, czyli alternatywnie.

Otóż, przepis art. 968 k.c. zawiera definicję zapisu zwykłego, zgodnie z którą, spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Wynika z niego, że określenie przedmiotu zapisu, tak jak oznaczenie zapisobiercy, należy wyłącznie do spadkodawcy. Przedmiotem zapisu może być każde świadczenie majątkowe przynoszące korzyść zapisobiercy. Ustawa nie ogranicza swobody spadkodawcy w określeniu przedmiotu zapisu zwykłego; od woli testatora zależy także sposób uregulowania stosunków między stronami stosunku zobowiązaniowego mającego źródło w zapisie, w tym sposobu, miejsca i terminu jego wykonania oraz skutków jego niewykonania lub nienależytego wykonania.

Dopuszczalność ustanowienia zapisu zwykłego z alternatywnym wskazaniem jego przedmiotu była rozważana w doktrynie, w której dominuje pogląd wyłączający taką możliwość. Przywołuje się argument o braku w kodeksie cywilnym przepisu pozwalającego spadkodawcy na pozostawienie uznaniu innych osób albo rozstrzygnięciu sądu, który z kilku wymienionych przez spadkodawcę przedmiotów zapisobierca ma otrzymać. Możliwość taką przewidywał art. 119 dekretu z dnia 8 października 1946 r. - Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.). Niewprowadzenie do kodeksu cywilnego przepisu będącego jego odpowiednikiem, przy założeniu racjonalności ustawodawcy, należy więc interpretować jako zamierzone pozbawienie spadkodawców prawa do ustanowienia zapisu zwykłego z alternatywnie określonym przedmiotem.

Na skutek ustanowienia zapisu powstaje z chwilą otwarcia spadku dla zapisobiercy z mocy samego prawa wierzytelność, na podstawie której może on żądać od obciążonego spełnienia świadczenia stanowiącego przedmiot zapisu. Stosunek zobowiązaniowy powstający wskutek zapisu między zapisobiercą a obciążonym podlega przepisom o zobowiązaniach zawartym w księdze trzeciej kodeksu cywilnego. Odstępstwa od tej zasady wynikają z przepisów szczególnych zamieszczonych w księdze czwartej kodeksu cywilnego mających pierwszeństwo przed zasadami ogólnymi wykonywania zobowiązań.

Warunkiem powstania i wykonania zobowiązania jest oznaczenie świadczenia dłużnika. Zasada ta doznaje modyfikacji w przypadku zobowiązań przemiennych (art. 365 k.c.), charakteryzujących się początkowo brakiem definitywnego określenia świadczenia, co jest wynikiem tego, że zaspokojenie wierzyciela może nastąpić przez spełnienie jednego świadczenia spośród dwóch lub więcej świadczeń wybranych przez osobę uprawnioną. Jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia wyboru tego nie dokona, druga strona może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie tego terminu uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na stronę drugą.

Odniesienie wskazanych reguł do stosunku zobowiązaniowego mającego źródło w zapisie zwykłym prowadzi wprost do wniosku, że spadkodawca może przez ustanowienie zapisu zwykłego doprowadzić do powstania między zapisobiercą i zobowiązanym do wykonania zapisu zobowiązania przemiennego, którego konkretyzacja następuje w drodze wyboru świadczenia przez uprawnionego, może też określić do której ze stron wybór ten należy. W razie niewskazania przez spadkodawcę strony uprawnionej do wyboru, mają zastosowanie reguły określone w art. 365 k.c. Każde ze świadczeń przemiennych powinno być przy tym przez testatora dostatecznie określone, zgodnie z ogólnymi zasadami oznaczenia świadczenia, z tym skutkiem, że niedostateczne określenie któregoś ze świadczeń alternatywnych eliminuje je z możliwości wyboru.

Wcześniejsze podejście do wykładni przepisów o zapisie zwykłym zmienia wprowadzenie do przepisów spadkowych instytucji zapisu windykacyjnego (art. 981(1) i nast. k.c.), skłaniając do bardziej liberalnej oceny odnośnie do zakresu swobody zapisodawcy przy ustanawianiu zapisu zwykłego. W odróżnieniu od zapisu zwykłego, zapis windykacyjny, który w chwili otwarcia spadku wywołuje ex lege skutki rzeczowe, nie może być sformułowany alternatywnie. Poszerzając zakres rozrządzeń testamentowych o zapis windykacyjny ustawa wyraźnie różnicuje instytucje zapisów według kryterium zakresu swobody testatora, większej w przypadku zapisu zwykłego, co przejawia się możliwością zapisu kilku przedmiotów do wyboru.

Przyjęta wykładnia art. 968 k.c., w myśl zasady favor testamenti, sprzyja utrzymaniu rozrządzenia testatora, który z ważnych dla niego powodów zdecydował się na alternatywne określenie przedmiotu zapisu zwykłego, a jednocześnie realizuje zasadę swobody testowania, nakazującą taką w wykładnię przepisów, która w maksymalnym stopniu pozwoli spełnić wolę spadkodawcy. Na gruncie tej kluczowej zasady prawa spadkowego, każde ograniczenie dopuszczalności konkretnego rozrządzenia testamentowego, jeżeli nie ma gruntownego i przekonującego uzasadnienia, musi być uznane za jej naruszenie.

Z tych przyczyn nie ma uzasadnionych racji merytorycznych, aksjologicznych, prakseologicznych i systemowych przemawiających za niedopuszczalnością ustanawiania zapisów zwykłych z alternatywnym określeniem ich przedmiotu.

Oczywiście sporządzając testament własnoręczny i wprowadzając w nim zapisy "niestandardowe" należy zawsze zachować szczególną uwagę albowiem bardzo często różne zapisy testamentu okazują się nieważne.

Dariusz Grabarczyk - adwokat.