Od 31 grudnia 2014 roku istotnie zmieniły się zasady ogłaszania upadłości konsumenckiej, czyli osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej. Z dotychczasowej praktyki wynika jednoznacznie, że ilość spraw w których Sąd ogłasza upadłość konsumencką jest niewystarczająca.

Dlatego też warto ogólnie zasygnalizować zmiany Prawa upadłościowego i naprawczego w oparciu o uzasadnienie projektu.

Otóż, nowelizacja ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2012 r. poz. 1112, z późn. zm. - dalej p.u.n.) zmienia tytuł V części trzeciej pt. "Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej" oraz związane z nią zmiany w przepisach ogólnych zawartych w tytule I części pierwszej. Projekt przewiduje ponadto zmiany w ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2010 r., Nr 90, poz. 594, z późn. zm.) oraz w ustawie z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 z późn. zm.).

Postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, z możliwością umorzenia ich zobowiązań pozostałych po przeprowadzeniu postępowania, potocznie określane mianem "upadłości konsumenckiej", wprowadzono do polskiego porządku prawnego ustawą z dnia 05 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2008 r. Nr 234, poz. 1572). Od tamtej pory nie uległa zmianie zasadnicza przyczyna wprowadzenia tego postępowania, leżąca w potrzebie zapewnienia możliwości oddłużenia tym osobom fizycznym, które są zadłużone w stopniu uniemożliwiającym im samodzielną spłatę długów. Otwarcie dla takich osób możliwości skorzystania z tzw. nowego startu niesie ze sobą następujące korzyści społeczne i gospodarcze: 1)ogranicza wykluczenie społeczne i mechanizm dziedziczenia bezradności przez następne pokolenia; 2)umożliwia reintegrację dłużników w legalnym obrocie gospodarczym, co powoduje wzrost produktu krajowego brutto oraz przychodów Skarbu Państwa z tytułu podatków, jak również spadek przestępczości i ograniczenie tzw. szarej strefy; 3)wpływa pozytywnie na sektor finansowy poprzez przyspieszenie rozwiązania kwestii nieściągalnych wierzytelności, a w dłuższej perspektywie umożliwia dłużnikom ponowne korzystanie z usług instytucji finansowych.

Jak pokazała praktyka, wprowadzone w 2008 r. przepisy o upadłości konsumenckiej nie spełniły jednak stawianych im zadań. Główną przyczyną ich nieefektywności stały się bariery w dostępie do oddłużenia skutkujące bardzo niską liczbą wszczynanych postępowań upadłościowych wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Od wejścia w życie tych przepisów w dniu 31 marca 2009 r. do końca 2012 r. na 2 161 wniosków o ogłoszenie upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej wydano jedynie 60 postanowień o ogłoszeniu upadłości takich osób, co w skali kraju jest liczbą znikomą. Do głównych barier w dostępie do oddłużenia należy zaliczyć: 1)wąskie przesłanki ogłoszenia upadłości ograniczające tę możliwość do dłużników, których niewypłacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od dłużnika okoliczności; 2)barierę kosztów postępowania wynikającą ze stosowania w upadłości konsumenckiej art. 13 i 361 p.u.n., co skutkuje oddaleniem wniosku o ogłoszenie upadłości albo umorzeniem postępowania, gdy dłużnik nie posiada majątku na pokrycie kosztów postępowania. Budzi to wątpliwości konstytucyjne, gdyż uzależnia dostęp do możliwości oddłużenia od kryterium czysto majątkowego; 3)rygorystyczne przepisy przewidujące obligatoryjne umorzenie postępowania w razie wymienionych w ustawie uchybień dłużnika jego obowiązkom, niezależnie od istotności danego uchybienia i stopnia pokrzywdzenia wierzycieli.

Zasadniczym celem nowelizacji jest redukcja albo całkowite usunięcie powyższych barier w dostępie do oddłużenia, z uwzględnieniem jednakże słusznych interesów wierzycieli. Pomimo złagodzenia przesłanek ogłoszenia upadłości zachowane zostaje podstawowe założenie przepisów o upadłości konsumenckiej polegające na zapobieganiu lekkomyślnemu zadłużaniu się przez dłużników liczących na łatwe i szybkie uniknięcie odpowiedzialności dzięki ogłoszeniu upadłości. Dlatego oddłużenie zostaje wykluczone w przypadku niewypłacalności, do której dłużnik doprowadził umyślnie albo wskutek rażącego niedbalstwa. Eliminacja bariery kosztów postępowania polega na wprowadzeniu zasady, że w sytuacji, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania, koszty te tymczasowo pokrywa Skarb Państwa. Dłużnik pokrywa następnie te koszty spłacając je w ramach wykonywania planu spłaty wierzycieli. Projekt ustawy uwzględnia przy tym okoliczność, że w niektórych rzadkich przypadkach całkowicie nierealistyczne będzie oczekiwanie od dłużnika zaspokojenia wierzycieli w jakimkolwiek stopniu. Sytuacja taka występuje w przypadku dłużników całkowicie pozbawionych możliwości zarobkowania, w szczególności wskutek ciężkiej choroby lub niepełnosprawności uniemożliwiającej podjęcie pracy. Względy humanitarne uzasadniają umorzenie zobowiązań takich osób także wtedy, gdy nie będą one w stanie zaspokoić wierzycieli nawet w nieznacznym stopniu. Uzasadnione jest zatem w takich przypadkach odstąpienie od ustalania planu spłaty wierzycieli i ostateczne obciążenie Skarbu Państwa kosztami postępowania.

Poważnym problemem jest również w niektórych przypadkach konieczność całkowitej likwidacji majątku upadłego, w tym należącego do niego lokalu mieszkalnego służącego zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych jego i jego rodziny. O ile nowelizacja nie wprowadza zasady bezwzględnej ochrony mieszkania należącego do dłużnika (byłoby to niesprawiedliwe uprzywilejowanie w stosunku do tych dłużników, którzy nie mieli wcześniej szansy na nabycie mieszkania i nie są jego właścicielami), to jego założeniem jest wprowadzenie instrumentu pozwalającego dłużnikowi na zachowanie przynajmniej części swojego majątku (w tym lokalu mieszkalnego), gdy na rozwiązanie takie zgodzą się wierzyciele. Instrumentem takim jest układ, w którym dłużnik może porozumieć się z większością wierzycieli i w ten sposób uniknąć całkowitej likwidacji majątku.

Nowelizacja modyfikuje obecną strukturę postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Model postępowania pozostaje oparty na upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, ale ogłaszanej wyłącznie na wniosek dłużnika. Po wykonaniu ostatecznego planu podziału wydawane będzie postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycieli, równoznaczne z zakończeniem postępowania upadłościowego. Wykonywanie planu spłaty wierzycieli, trwające do 36 miesięcy, z możliwością przedłużenia.

Oczywiście z uwagi na fakt, iż zmiany przepisów o upadłości konsumenckiej są bardzo szerokie i obejmują one rozliczne (a nadto kluczowe) kwestie, konieczne jest współuczestniczenie w kształtowaniu praktyki stosowania zmienionego prawa (aby cel noweli mógł zostać osiągnięty) oraz śledzenie stosowania nowych przepisów przez Sądy (szczególnie Sądy I instancji). W każdym razie przeprowadzenie postępowania upadłościowego wymaga od jego uczestnika w dalszym ciągu kwalifikowanej wiedzy i podwyższonej miary staranności albowiem złożoność tej materii jest nadal znaczna, zaś kierunki wykładni nowych przepisów nie są jeszcze wykształcone.

Dariusz Grabarczyk - adwokat.